Nobel vật lý 2021: Biến đổi khí hậu

Giải Nobel Vật Lý năm nay khá bất ngờ. Với các nhà khoa học, họ bất ngờ nhưng là sự bất ngờ thích thú. Với công chúng, họ bất ngờ và khó hiểu. Bài viết dưới đây là viết cho TTCT số tuần này, bản đăng báo có thể ngắn hơn một chút.

Göran Hansson, tổng thư ký của Viện hàn lâm Hoàng gia Thụy Điển phát nói: “Nhiều người trong số các bạn vẫn nghĩ rằng vật lý chỉ là những hiện tượng đơn giản và có trật tự (order). Vật lý rộng hơn thế rất nhiều. Vật lý sử dụng các lý thuyết cơ bản để giải thích những hiện tượng phức hợp khổng lồ (vast complexity) của thế giới tự nhiên. Công trình nghiên cứu của các nhà khoa học đoạt giải Nobel Vật lý năm nay đòi hỏi phải có trực giác sâu sắc về những cấu trúc và tiến trình thiết yếu… Những nhà khoa học đoạt giải năm nay thực sự là những bậc thầy.”

Giải Nobel Vật Lý 2021

Trong suốt lịch sử 120 năm của mình, các giải Nobel dành cho khoa học dần trở nên thủ cựu khi chỉ khuôn vào ba ngành khoa học lâu đời là Y học, Hóa học và Vật lý; trong khi đó khoa học của loài người đã phát triển mạnh mẽ và đa dạng trong suốt thế kỷ 20 rồi vắt qua hai mươi năm đầu thế kỷ 21. Cách trao giải Nobel Vật lý cho các công trình và các nhà khoa học “rất vật lý” như Ủy ban Nobel vẫn trao suốt cả trăm năm qua có lẽ không còn phù hợp với thời đại mới. Các giải Nobel trao cho Einstein, Heisenberg, Dirac, Schrödinger, Pauli… cách nay hơn nửa thế kỷ vẫn tiếp tục là những lần trao giải vĩ đại, giải Nobel trao cho Penrose mới năm ngoái cũng rất vật lý và thời thượng, nhưng việc mở rộng giải vật lý, dung hợp thêm những ngành khoa học khác, vẫn là việc nên làm và đáng được hoan nghênh.

Vài năm gần đây, giải Nobel Vật lý bắt đầu “dung hợp” hơn, giải được trao cho những nhà khoa học ở những ngành vật lý mới mẻ, hoặc “cận vật lý”. Năm 2018 giải được trao cho các nhà khoa học làm về vật lý laser, một lĩnh vực giống công nghệ nhiều hơn là khoa học cơ bản. Cũng xin mở ngoặc là năm nay các nhà khoa học làm ra vaccine mRNA không được trao giải Y sinh, các ý kiến “ngoài luồng” cho rằng nghiên cứu về vaccine mRNA nặng về công nghệ mà ít hàm lượng khoa học cơ bản. Năm 2019 giải được trao cho ngành khoa học trái đất và năm 2020 (Penrose) danh chính ngôn thuận là trao cho vật lý thiên văn, một ngành rất non trẻ (tuy chữ thiên văn làm chúng ta nhầm tưởng đó là ngành lâu đời).

Năm nay, giải Nobel vật lý trao cho các nhà khoa học có đóng góp về khoa học khí hậu. Mặc dù một nửa giải về tay nhà vật lý thực tụ là Giorgio Parisi, nhưng tựu chung tất cả đều bất ngờ khi ngành khoa học khí hậu mới là ngành đoạt giải thưởng danh giá này. Một trong ba nhà khoa học được giải, Syukuro Manabe, còn ngạc nhiên khi mình được giải. Ông nói: “Chẳng ai đi trao giải thưởng vật lý cho lĩnh vực nghiên cứu của tôi, [mà giải Nobel thì lại trao] và tôi thực sự đánh giá cao Viện Hàn lâm Khoa học Thụy Điển [đã chọn] lĩnh vực này, một lĩnh vực chứa đựng các chủ đề về khí hậu và biến đổi khí hậu.”

Quả thật, nhìn vào “ngành nghề” hoặc công trình của các nhà khoa học đoạt giải Nobel Vật lý năm nay, ta hẳn phải có chút ngạc nhiên.

Ba nhà khoa học nhận giải Nobel Vật Lý 2021

Một nửa giải Nobel Vật lý 2021 được trao cho hai nhà khoa học khá xa lạ với những gì ta vẫn quen gọi là vật lý. Một người là nhà khí hậu học (người Mỹ gốc Nhật) và một người là nhà hải dương học (người Đức). Họ được trao giải vì đã có công xây dựng mô hình vật lý của khí hậu trái đất, định lượng các biến động và dự đoán được sự ấm lên toàn cầu.

Nhà khí hậu học tên là Syukuro Manabe. Từ những năm 1960, Manabe đã tiên phong dùng mô phỏng máy tính vào nghiên cứu khí hậu, qua đó đưa ra dự đoán đáng tin cậy về việc nhiệt độ trung bình của hành tinh tăng lên để đáp ứng lại sự tăng lượng CO₂ bị phát thải vào khí quyền. Mô phỏng khí hậu trái đất của Manabe tiếp tục phát triển suốt ba chục năm tiếp theo, ngày càng phức tạp hơn, có thêm vào các biến số phức tạp của lưu chuyển các dòng không khí và hải lưu, từ đó đặt nền tảng cho mô hình dự báo được sự nóng lên toàn cầu.

Nhà hải dương học tên là Klaus Hasselmann. Từ những năm 1970, Hasselmann phát hiện ra và xác định được các mối liên hệ mang tính hệ thống và thống kê giữa các hiện tượng thời tiết hỗn loạn (chaotic) xảy ra mỗi ngày với sự biến động diễn ra chậm chạp hơn của khí hậu hành tinh, từ đó có đóng góp vào các mô phỏng khí hậu mà trong đó các biến động ngắn hạn như thời tiết hay hoạt động của con người (ô nhiễm) có ảnh hưởng đến biến đổi dài hạn của khí hậu.

Nửa giải Nobel Vật lý còn lại về tay một nhà vật lý lý thuyết thực sự, đó là Parisi. Ông là người Ý thứ sáu được giải Nobel Vật lý. Ông được trao giải vì, như Ủy ban Nobel công bố, “đã khám phá ra tác động qua lại của sự mất trật tự (disorder) và biến động thăng giáng (fluctuation) trong các hệ thống vật lý có quy mô từ cỡ nguyên tử đến cỡ hành tinh.”Công trình mà Parisi được trao giải thuộc về lĩnh vực khoa học cơ bản, “spin glass”, đã được công nhận từ những năm 1970 và 1980.

Phục hồi kinh tế và complexity

Đọc các ý kiến, giải pháp, đề xuất về “phục hồi kinh tế”, thấy nặng về hành chính, quy trình, bước nọ bước kia, sở này làm cái này, sở kia làm cái kia… trong khi lại không ai nói gì đến complexity và complex system.

Quấn quít lượng tử

Năm 1935, Schrödinger viết thư trao đổi với Einstein về bài báo khoa học EPR mà Einstein là một trong ba tác giả.

Trong thư viết bằng tiếng Đức, Schrödinger dùng chữ “verschränkung” để gọi mối tương quan giữa hai hạt bị chia ly sau khi đã có tương tác với nhau. Chữ verschränkung được chính Schrödinger dịch sang tiếng Anh là entanglement. Có lẽ ông chỉ thay đổi một chút để biến “romantic entanglement” thành “quantum entanglement”.

Viện dân biểu

Với những gì đã xảy ra ở Việt Nam, có lẽ rất cần xem xét kỹ cơ chế  “checks and balances” mà Machiavelli đã viết trong The Discourse[1]. 

Panopticon: Viên hình giám ngục

Bài viết này, ở bản draft đầu tiên, chỉ nói về cô Emmy Noether. Nhưng vì công trình nổi tiếng nhất của Noether liên quan đến đối ứng và bảo toàn, nên dần dà tôi đã thêm vào phần giữa và phần cuối bài một số nội dung liên quan đến Phân tâm học của Carl Jung (vì phân tâm học Carl Jung sử dụng đến đối xứng, do Pauli đóng góp).

Về một cuốn sách của Lê Nin

Không phải bỗng dưng chủ nghĩa Marx trở thành học thuyết chính thống của cách mạng vô sản, nó cần được một ai đó sử dụng để hành động. Con người hành động ấy, cũng không chỉ đơn giản là đi phát động một cuộc cách mạng. Ông ấy còn phải biết lý luận. Lý luận ấy phải đúc kết thành một cuốn sách. Tên nhà cách mạng ấy là Lenin, còn tên cuốn sách trong tiếng Việt là “Chủ nghĩa duy vật và Chủ nghĩa kinh nghiệm phê phán – Bút ký phê phán một triết học phản động”. Bản tiếng Anh có tên “Materialism and Empirio-criticism. Critical Comments on a Reactionary Philosophy“. Ai quan tâm có thể đọc bản tiếng Việt ở đây, và bản tiếng Anh ở đây.

Hội An, Kẻ Chàm, Nước Mặn

Kỷ niệm 100 năm chữ Quốc Ngữ

Bài 1: Hội An, Kẻ Chàm, Nước Mặn

Bài 2: Tại sao Thứ hai, Thứ ba, Thứ tư?

Năm 1917, Toàn quyền Đông Dương cải cách lại hệ thống giáo dục nhà Nguyễn, chuyển thành các hệ tiểu học, trung học và đại học. Năm 1918, khoa thi Hương cuối cùng sử dụng chữ Hán. Năm 1919  kỳ thi Hương đầu tiên sử dụng chữ quốc ngữ. Kỳ thi Hội và thi Đình thi lần cuối cùng, vua Khải Định viết: “Kỳ thi năm nay là cuối cùng, đường khoa cử từ đây đứt hẳn.”

Học thêm một ngôn ngữ!

Trong tiếng Anh, chữ scientist và chữ physicist nghe rất quen thuộc, tưởng như nó được hình thành một cách tự nhiên trong quá trình ngôn ngữ phát triển. Thực sự, hai từ này được một học giả người Anh tên là William Whewell chế ra năm 1836. Ông sử dụng gốc latin của chữ scientia và chế đuôi ist cho giống artist. Ông giải thích hai từ scientist và physicist ở trong đoạn văn dưới đây. William Whewell cũng là người đề xuất các thuật ngữ vật lý mới cho Michael Faraday: anode, cathode, electrode, ion, dielectric.

Bức xạ của Hawking

Bài này là một chương trong cuốn Bầu trời chiều ẩn giấu (bản 2018). Các bạn có thể download (miễn phí) cuốn sách này: bản để đọc trên thiết bị di động ở đây, và bản để in ra giấy ở đây, bản trên Google Play ở đây. 

*

Nobel Vật Lý 2017: Đang mở ra những thế giới chưa từng thấy!

Năm 1916 nhà bác học Albert Einstein nói ông tin vào sự tồn tại của sóng hấp dẫn. Năm nay, 101 năm sau phát biểu của Einstein, giải Nobel Vật Lý được trao cho  Rainer Weiss, Barry C. Barish và Kip S. Thorne vì đã phát hiện ra được sự tồn tại của sóng hấp dẫn. Trong thông báo về giải thưởng, Viện hàn lâm khoa học hoàng gia Thụy điển nói về giải Nobel Vật lý 2017 năm nay: “Đây là một thứ hoàn toàn mới và khác biệt, đang mở ra những thế giới chưa từng thấy.”

Cách chúng ta mưu sự hành động và lối sống

Thành ngữ phương tây có câu “Man proposes, God disposes”, vốn được dịch từ chữ latin “Homo proponit, sed Deus disponit”, hay được dịch qua tiếng ta là “Mưu sự tại nhân, thành sự tại thiên”.

Luận văn của ông Nhu

Dưới đây là bản tóm tắt luận văn tốt nghiệp trường École Nationale des Chartes năm 1938 của Ngô Đình Nhu (1910-1963). Luận văn này có tên “Les moeurs et les coutumes des Annamites du Tonkin au xviie siècle”. Quốc Anh bạn tôi đang dạy học ở Sciences Po đã bớt thời gian gõ đầu trí thức Pháp mà vào thư viện lục lọi và gửi về. Bạn Khiếu Anh cũng đã bớt thời gian đi học để dịch bản luận văn này qua tiếng Việt với tên “Những phong tục và tập quán của người An Nam ở Đằng Ngoài thế kỷ XVII”.

Nhưng trước hết là một chút thông tin về tác giả bản luận văn.

Sound of Silence

Cái milk-bar mà Phượng của Fowler thường ngồi vào cuối sáng, tôi luôn nghĩ rằng nó phải nằm đâu đó quanh số nhà trên đường Catinat mà sau này thành nhà in sách nổi tiếng Albert Portail chuyển đến. Nhà sách của Portail, chuyển qua đến mấy đời chủ, gốc gác xưa cũ là của ông Claude từ năm 1905, nhà in sách Claude et Cie. Nhà sách Portail ấy sau này, cỡ năm 1955, đổi tên thành Xuân Thu mà bà chủ của nó, cũng như của cái rạp hát Eden, được cho là  đệ nhất phu nhân Trần Lệ Xuân.

Nhật Ký Vàng Anh

Ngày xưa có một cô gái quê xinh đẹp, được anh vua cưới về làm hoàng hậu. Thế nên sướng quá hóa khỉ, leo mẹ lên cây đánh đu, rơi xuống đất chết toi, hóa thành chim Vàng Anh. Chim Vàng Anh thấy anh vua đi lại trong vườn buồn thẫn thờ, liền nhảy qua nhảy lại rất gợi dục. Vua nhìn thấy cũng hơi phê, bèn chìa cái ống tay áo ra bảo: “Vàng Ảnh Vàng Anh nếu phải vợ anh thì chui vào tay áo”.

Đạo đức và Kiểm soát quyền lực

Những gì xảy ra suốt hơn một năm rưỡi chống dịch, có nhiều cái quá ư lạm quyền từ phía nhà nước, có nhiều cái vượt qua cả đạo đức lẫn luân lý.

Sự thiếu vắng đạo đức, và hoàn toàn thiếu khoa học, có liên quan đến nhau. Mọi người có thể đọc Cách chúng ta mưu sự hành động và lối sống.

Sự lạm quyền là do thiếu checks and balances, trong đó thiếu dân biểu (đại biểu của dân) và địa phương biểu (đại điện của địa phương, cụ thể là của tình, của thành phố, có thể gọi là tỉnh biểu hay thành biểu). Mọi người có thể đọc Viện Dân Biểu.

Linh tinh lúc xem EURO

Penrose nói về học tiểu học

Sau khi nhận giải Nobel vật lý, Penrose lên kênh youtube của Brian Greene nói chuyện (kênh World Science Festival).

Penrose kể về hồi bé đi học cấp một, lúc đó gia đình ông sống ở Canada. Ông học toán rất kém. Nhưng thầy dạy toán phát hiện ra cậu bé Penrose không phải là dốt nát đầu óc ngu tối, mà là cậu làm bài rất rất chậm. Sau đó thầy cho Penrose thêm thời gian làm bài.

Không ổn

Dịch diễn thì biến liên tục, cách chống dịch, nói đúng hơn là cách tiếp cận cứng nhắc và không theo kịp dịch.

Lúc đầu dịch, bùng phát lốm đốm, phát hiện F0, truy vết F1, F2, cách ly tập trung, thì còn ổn.

Linh tinh lang tang

Một ngày, trừ các thời gian ăn ngủ tắm ị đái, thực ra chỉ còn khoảng tối đa là mười bốn tiếng (trong đó có tám tiếng làm việc). Nếu tính thêm cả việc nhà (nấu ăn, dọn dẹp,…) chỉ còn mười hai tiếng. Nên thời gian đi lại (đi làm, đưa con đi học…) mà mất tầm 10% (độ tiếng rưỡi mỗi ngày), thì ok. Mất hơn, là lãng phí (thời gian, năng lượng đi đường, từ xăng xe, sức khỏe đến hệ thần kinh). Suốt mười lăm năm nay mình ra sức tuyên truyền điều này với bạn bè. Có những người bán biệt thự ở quận 7, thuê/mua chung cư quận nhất hoặc gần đó, ai cũng thấy happy: vợ chồng đi làm nhàn, con cái đi học nhanh; bạn bè hú nhau đi nhậu dễ (thời gian đi làm giảm từ một tiếng rưỡi cho một chiều đi hoặc về xuống chỉ còn tầm 35-45 phút, mà đấy là nhà khá giả, có lái xe riêng, chỉ phải ngồi không phải lái, mà còn thấy sướng như vậy).

Cái tên Kiki

Nếu bạn nghe thấy cái tên Kiki hẳn bạn sẽ nghĩ ngay đến một con chó, thậm chí là một con chó rất khôn nữa.

Nhưng mấy hôm nay cái tên Kiki được nhắc đến trên Zing News là tên của một sản phẩm trí khôn nhân tạo (AI: Artificial Intelligence) của Zalo. Nó là một trợ lý ngôn ngữ ảo, giống như Alexa của Amazon, hay Siri của Apple. Chỉ có điều con bot có tên gọi Kiki này được phát triển cho ngôn ngữ tự nhiên là tiếng Việt.

Chống tả khuynh

Trí thức, văn nghệ sĩ và báo chí thiên/cực tả có những tài năng không thể phủ nhận được.

1. Họ có siêu năng lực trong việc tô vẽ các lý tưởng cao đẹp, hầu hết là các lý tưởng ở tầm vóc nhân loại, toàn cầu.

Nobel vật lý cho Roger Penrose

Một phần bài này đã đăng trên Zing News ở đây với tên Nobel muộn cho người chỉ ra “Chúa không thích điểm kỳ dị khỏa thân.

“Định lý của Penrose đã chứng minh được bất cứ ngôi sao nào bị suy sụp vào trong sẽ phải tạo thành một điểm kỳ dị; lập luận ngược lại sẽ chứng minh được bất cứ vũ trụ đang giãn nở nào mà giống như mô hình Friedmann cũng phải bắt đầu từ một điểm kỳ dị.”

Stephen Hawking

Chống cát cứ

Bản chất của bất cứ nhà nước chuyên chế nào cũng là tập quyền. Tức là tập trung toàn bộ quyền lực vào người đứng đầu nhà nước ấy, xưa là hoàng đế, sau này là đảng trưởng, quốc trưởng. Đồng thời quyền lực nhà nước chỉ chuyển giao và kế thừa trong giới “tinh hoa chính trị”, ngày xưa là “hoàng gia”, nay là nhóm nhỏ các đảng viên chóp bu của đảng cầm quyền.