Quấn quít lượng tử

Năm 1935, Schrödinger viết thư trao đổi với Einstein về bài báo khoa học EPR mà Einstein là một trong ba tác giả.

Trong thư viết bằng tiếng Đức, Schrödinger dùng chữ “verschränkung” để gọi mối tương quan giữa hai hạt bị chia ly sau khi đã có tương tác với nhau. Chữ verschränkung được chính Schrödinger dịch sang tiếng Anh là entanglement. Có lẽ ông chỉ thay đổi một chút để biến “romantic entanglement” thành “quantum entanglement”.

Schrödinger là một người lãng mạn, hàm sóng lượng tử mang tên ông, được ông phát minh trong một kỳ đi nghỉ mệt nhoài với người tình bí ẩn,

“Miệt mài trong cuộc truy hoan. Càng quen thuộc nết, càng dan díu tình.“

[Kiều]

bởi vậy, khi dịch entanglement sang tiếng Việt, có lẽ ta nên dùng “dan díu”, “luyến ái” hoặc “vấn vít”, “quấn quít”, ý nói một khi hai hạt đã “tương tác” với nhau sẽ có một mối quan hệ “ẩn giấu”, “được sắp đặt”, “quấn quít” tồn tại ngay cả khi hai hạt bị buộc phải rời xa nhau.

Nghiệm của hàm sóng Schrödinger còn mang đến cho thế giới lượng tử một đặc tính  được gọi là quantum superposition trong tiếng Anh. Nếu dịch từ này sang tiếng Việt theo tinh thần của Schrödinger ta sẽ có trùng điệp lượng tử.

Mỗi trạng thái lượng tử là một tổ hợp trùng trùng điệp điệp những trạng thái lượng tử  khác nhau. Như tơ hồng trùng điệp duyên khởi muôn cõi nhân gian:

Trùng trùng điệp điệp chiêm bao

Tỉnh ra trong mộng lại vào trong mơ”

[Xuân Diệu]

Carroll nói các nhà vật lý và các triết gia đều quan tâm đến cơ học lượng tử. Có những giáo sư triết không có bằng triết học mà có bằng vật lý. Ngồi ở khoa triết nhưng họ vẫn làm vật lý lý thuyết: họ dùng vật lý lượng tử để tìm hiểu thực tại. Bài viết dưới đây có ba cái tên nhìn hơi hơi giống nhau: Bohr, Born và Bohm, cẩn thận khi đọc.

Tại sao Thứ hai, Thứ ba, Thứ tư?

Kỷ niệm 100 năm chữ Quốc Ngữ (tiếp theo)

Tại sao một “tá” lại là 12? Tại sao ngày xưa tuần có 10 ngày (thượng tuần, trung tuần, hạ tuần) mà nay tuần chỉ có 7 ngày? Tại sao tên ngày trong tuần lại là số thứ tự (ordinal numbers), nhưng lại không có Thứ Nhất? Tại sao một năm có 12 tháng, và tại sao chiều kim đồng hồ lại quay như bây giờ? Tất cả bắt đầu từ câu hỏi: tại sao góc vuông là 90 độ mà không phải là 100 độ.

Tiên đề thứ tư của Euclid nói rằng: “mọi góc vuông đều bằng nhau”. Góc vuông là góc …90 độ. Nhưng tại sao góc vuông 90 độ? Số 90 loài người lấy ở đâu ra?

Viện dân biểu

Cập nhật: Ngày 27 tháng 11, Tổng thống Mỹ ký hai đạo luật về Hồng Công. Trước đó hai đạo luật này đã được thượng viện và hạ viện thông qua. Thượng nghị sĩ Bob Menendez nói hai đạo luật này là sự ủng hộ của nhân dân Mỹ dành cho người dân Hồng Công. Ông nói “nhân dân Mỹ” là bởi Hạ viện là viện của các đại biểu do nhân dân Mỹ bầu ra (dân biểu), còn Thượng viện là đại diện của các tiểu bang (bang biểu). Bài viết dưới đây giải thích kỹ hơn một chút về cấu trúc và hoạt động của lưỡng viện.  

Hội An, Kẻ Chàm, Nước Mặn

Kỷ niệm 100 năm chữ Quốc Ngữ

Năm 1917, Toàn quyền Đông Dương cải cách lại hệ thống giáo dục nhà Nguyễn, chuyển thành các hệ tiểu học, trung học và đại học. Năm 1918, khoa thi Hương cuối cùng sử dụng chữ Hán. Năm 1919  kỳ thi Hương đầu tiên sử dụng chữ quốc ngữ. Kỳ thi Hội và thi Đình thi lần cuối cùng. Vua Khải Định viết: “Kỳ thi năm nay là cuối cùng, đường khoa cử từ đây đứt hẳn.”

Để có kỳ thi Hương (kỳ thi thấp nhất nên cũng là phổ cập nhất) sử dụng chữ quốc ngữ thì từ trước đó đã có các trường dạy quốc ngữ: trường thông ngôn ở Nam Kỳ (1861-1862), các trường học Nam Kỳ (1871), các văn bản ở Nam kỳ (1882), các trường học ở Bắc Kỳ (1884, sau khi có Hòa ước Giáp thân Patenôtre).

Hình dưới đây là đơn kiện, do một người gốc Hoa (Triều Châu) sống ở tổng Thạnh An, thôn Xa Man (nay là Sóc Trăng) thuê viết bằng chữ quốc ngữ. Nội dung kiện người vay nợ mà không trả. Năm kiện là năm 1897 (Đinh Dậu). 

Bài dưới đây chỉ là một bản tóm tắt theo dòng thời gian giai đoạn phôi thai chữ quốc ngữ, dựa theo một vài tư liệu chính, còn các văn bản gốc, tức ảnh chụp từ lưu trữ văn khố bên Nhà Mẹ của Dòng Tên ở Rome, thực ra rất khó đọc, khó đoán, nhất là các văn bản viết tay chữ lí nhí, mờ tịt, câu văn thì không có chấm phảy như tiếng Việt hiện nay, đọc cũng rất khó hiểu.

*

Đầu thế kỷ 19, tức những năm đầu tiên của nước Việt Nam mới toe và thống nhất, dưới triều Gia Long và Minh Mạng, thủ đô nước ta đặt ở Huế, giọng nói (cách phát âm) chính thức ở Huế là tiếng Quảng Nam (aka giọng thủ đô chuẩn là giọng Quảng Nam). Việc tiếng Quảng được coi là tiếng Việt chuẩn ở Huế lúc bấy giờ là một câu chuyện dài hàng trăm năm, và cùng với nó là sự hình thành chữ quốc ngữ.

Chuyện tình: Ba Mùa Yêu

Tôi vừa tự xuất bản một cuốn sách dưới định dạng ebook để phát hành trên internet.  Tên cuốn sách là Ba Mùa Yêu, ISBN: 9781311202130. Tôi sử dụng Smashwords để xuất bản cuốn sách này. Các bạn có thể bấm vào link Smashwords này để mua sách ở các định dạng khác nhau: epub, pdf… Trước khi quyết định mua sách, bạn cũng có thể download phần sample về đọc thử.

Sách cũng được bán trên các nhà sách online khác. Nếu bạn dùng các thiết bị của Apple thì bấm vào link Apple này để mua.

Các nhà sách khác như Barnes and Noble, Kobo,  Ịnktera, Oyster Book, Blio cũng có bán Ba Mùa Yêu. Bạn có thể vào các trang này và search bằng tên sách (Ba Mùa Yêu) hoặc số ISBN (9781311202130)

*

Dưới đây là lời giới thiệu tôi tự viết cho cuốn sách, và mục lục các chương.

Sound of Silence

Cái milk-bar mà Phượng của Fowler thường ngồi vào cuối sáng, tôi luôn nghĩ rằng nó phải nằm đâu đó quanh số nhà trên đường Catinat mà sau này thành nhà in sách nổi tiếng Albert Portail chuyển đến. Nhà sách của Portail, chuyển qua đến mấy đời chủ, gốc gác xưa cũ là của ông Claude từ năm 1905, nhà in sách Claude et Cie. Nhà sách Portail ấy sau này, cỡ năm 1955, đổi tên thành Xuân Thu mà bà chủ của nó, cũng như của cái rạp hát Eden, được cho là  đệ nhất phu nhân Trần Lệ Xuân.

Graham Greene đến Sài Gòn, hay đúng hơn là Sài Gòn trong The Quiet American của ông, đã không có cái nhà sách ấy.

Bầu trời chiều ẩn giấu 2019

Mời mọi người download (miễn phí) phiên bản 2019 của Bầu trời chiều ẩn giấu ở link này (bản light dùng cho mobile) và ở link này (bản để in ra giấy). Cám ơn trước, tất cả mọi người, vì sẽ download và sẽ …đọc.

Hôm qua đọc báo về Hồng Công, giữa các tin về biểu tình có một tin giới thiệu một cuốn sách. Người ta bảo rằng hơn 2000 năm trước Socrates lo lắng rằng phát minh ra sách sẽ làm con người ngừng tư duy. Sau 2000 năm, digital media, đưa mối lo lắng này lên một tầm cao mới. Mẩu tin còn nói thêm rằng khoa học đã chứng minh được, sau 2000 năm đọc sách, con người đã tiến hóa để mỗi lần đọc sách giấy thì họ rơi vào không gian để tư duy, nhận thức, rèn luyện trí nhớ, xử lý thông tin … Giống như cách trái tim và tâm hồn tiến hóa để tri nhận vẻ đẹp của tự nhiên, của con người. Còn việc lướt tin trên smartphone không có được tác động như vậy.

Với ai chưa biết đến cuốn sách Bầu trời chiều ẩn giấu, có thể đọc lời giới thiệu ở link này.

Mục Lục của version 2019

Chương 1: Từ Địa tâm đến Nhật tâm

Chương 2: Từ Tất định đến bất định và hành trình đi tìm sự khởi đầu của vũ trụ

Chương 3: Tiếng vọng từ Sáng Thế

Chương 4: Bầu trời chiều ẩn giấu

Chương 5: Bức xạ của Hawking

Chương 6: Quấn quít lượng tử

Chương 7: Những kẻ săn lỗ đen vũ trụ

Chương 8: Tại sao thứ hai, thứ ba, thứ tư?

Chương 9: Học thêm một ngôn ngữ

Chương 10: Và đây là Elon Musk

Chương 11: Đằng sau bản kế hoạch Sao Hỏa của Elon Musk.

 

Con gà chọi

Gà chọi ở Philippinnes, chân trái có đeo cựa kim loại

Trong những năm 1960 thuộc thế kỷ trước, một nhà nghiên cứu ở Đại học British Columbia đề xuất một lý thuyết mà theo đó Việt Nam một mặt nằm ở miền biên viễn Trung Hoa và chịu ảnh hưởng từ đất nước khổng lồ này, mặt khác lại có kết nối không thể chia rẽ được với tiểu lục địa Đông Nam Á.

Chịu sự giằng co giữa hai nền văn hóa lớn Trung Hoa và Ấn Độ trong nhiều thế kỷ đã làm nên hình hài Việt Nam hiện đại. Trong đó một thể chế tập quyền sao chép từ Trung Hoa đã và sẽ giúp thiểu số cai trị cai quản tương đối hiệu quả đất nước Việt rất phức tạp về địa lý và con người; còn nghệ thuật, nhất là nghệ thuật quân sự, vay mượn từ Đông Nam Á đã và sẽ giúp đa số nhân dân Việt Nam chống lại sự thôn tính, nhất là thôn tính bằng quân sự của Trung Hoa. Tượng binh và hỏa hổ của Quang Trung là một ví dụ về nghệ thuật quân sự phương nam

Tượng thủy nhất dạng

Lý Tiểu Long có lần nói về triết lý võ học của mình, anh nói: “Be formless, shapeless, like water. Now water can flow or it can crash. Be water, my friend! Be water!”.

“Be water” này tiếng Hán nói “像水一样吧: tượng thủy nhất dạng ba”. Hàng triệu người Hồng Công đang làm theo chỉ đạo của thần tượng và cũng là biểu tượng của Hồng Công: “Trở nên vô hình, vô dạng, trở thành nước”.

Ngày hôm qua, phần nào đó họ đã thành công. Số lượng người dân Hồng Công đi bỏ phiếu bầu hội đồng quận đạt kỷ lục (100 cử tri có đăng ký thì 71 người đi bầu). Nhiều người lần đầu tiên trong đời đi bỏ phiếu. Họ nghe theo lời vận động của phong trào dân chủ. Kết quả là phe dân chủ (hàm nghĩa là phe chống Bắc Kinh) thắng lớn ở 17 trên 18 quận (347 ghế trên tổng số 452 ghế). Phe ủng hộ Bắc Kinh thua nặng (chỉ thắng được khoảng 60 ghế). Các đại biểu trung lập chiếm 45 ghế. Mới ba năm trước,  phe Bắc Kinh chiếm đa số 18 trên 18 quận với 300 ghế.

Hội đồng quận không có nhiều giá trị thực tế, nó không được tham gia lập pháp, cũng không can thiệp được vào chính sách của chính quyền. Nhưng về chính trị, đây là một chiến thắng lớn, nó cho thấy ý chí và nguyện vọng của người dân Hồng Công. Xã hội Hồng Công tưởng chừng như bị chia rẽ nặng nề sau nhiều tháng, nhưng đã đoàn kết lại trong một cuộc bầu cử dân chủ: bầu ra các dân biểu của chính mình.

*

Tuổi 20 ở PolyU – Hồng Công

Ảnh trên và bài viết ngắn dưới đây là của cô Laurel Cho, một nhà báo và nhiếp ảnh gia tự do ở Hồng Công. Cô chụp ảnh và viết cho NatGeo, Guardian, Wall Street Journal, AFP, Newt York Times …

*

Tôi đã trải qua quãng thời gian nặng nề mỗi khi đăng tin từ Đại học Bách Khoa Hồng Công (PolyU). Ngày nào tôi cũng ở đây kể từ thứ bảy, và ngủ ở đây từ Chủ nhật –  tôi nghĩ một phần là vì tôi không biết làm thế nào để kể một câu chuyện mà tình tiết vẫn đang dần hé mở.

Tuần qua tôi đã chứng kiến những câu chuyện đáng kinh ngạc nhất, ý tôi là kinh ngạc theo nghĩa đen: thật khó có thể tin được một số chuyện đã thực sự xảy ra.

Cuối cùng tôi cũng đến được với những em sinh viên ở PolyU, nhưng lúc này đây tôi muốn kể về những sinh viên biểu tình đã rời đi vào ngày thứ sáu của cuộc bao vây.

Từ tối chủ nhật, các em bắt đầu [chiếm giữ đai học] với gần 1.500 người. Hầu hết là ở tuổi teen hoặc chỉ mới bước vào tuổi hai mươi. Còn ngay lúc này, 6 giờ sáng thứ Sáu, tôi đoán chừng chỉ còn lại khoảng 50 em. Những em khác đã bị bắt, đã trốn thoát, hoặc đã đầu hàng.

Những kẻ săn Lỗ Đen Vũ Trụ

Ảnh chụp ngược sáng Lỗ Đen Vũ Trụ M-87 do các nhà thiên văn của Dự án EHT thực hiện.

Trong hình, vòng tối ở giữa thể hiện “cái bóng” của Lỗ đen. Sắc cam sáng chói của đĩa sáng bao quanh Lỗ đen không phải là là sắc màu thực của quang phổ bức xạ phát ra từ đĩa khí vũ trụ nóng hàng tỷ độ (10⁹ độ K) xung quanh Lỗ đen. Đây là sắc màu nhân tạo do các nhà khoa học của EHT chủ ý chọn nhằm thể hiện bản đồ nhiệt của bức ảnh Lỗ đen. Trong đó màu đen thể hiện không có bức xạ, màu đỏ thể hiện mức bức xạ mạnh hơn chút, còn màu cam thể hiện bức xạ cực mạnh. Nếu thay vì “bản đồ nhiệt”, các nhà khoa học chọn cách thể hiện bức ảnh này như một bức “ảnh quang học” thông thường, đĩa sáng quanh Lỗ đen sẽ có màu trắng phớt thêm sắc xanh và sắc đỏ.

Bài viết dưới đây khá dài, ai bận rộn có thể đọc bản rút gọn của bài này đã đăng trên TTCT ở đây với tên bài là “Những thợ săn Lỗ đen”.

*

Tại sao rất khó chụp ảnh Lỗ đen? Tại sao phải chụp ảnh Lỗ đen ngược sáng (silhouette)? Tại sao phải “tô màu” cho bức ảnh? Và trạm thiên văn cổ của nước ta, nay là vị trí nào trên phố Khâm Thiên? Câu trả lời lấp ló đằng sau lỗ đen trong bài đọc dài dưới đây!

Panopticon: Viên hình giám ngục

Bài viết này, ở bản draft đầu tiên, chỉ nói về cô Emmy Noether. Nhưng vì công trình nổi tiếng nhất của Noether liên quan đến đối ứng và bảo toàn, nên dần dà tôi đã thêm vào phần giữa và phần cuối bài một số nội dung liên quan đến Phân tâm học của Carl Jung (vì phân tâm học Carl Jung sử dụng đến đối xứng, do Pauli đóng góp).

Mà đã  nói đến Carl Jung thì lại phải đề cập đến Thờ Mẫu và nguyên nhân làm đạo đức Việt Nam xuống cấp thảm hại như hiện nay; Rồi khi nói đến đạo đức thảm hại, tức là phải nói đến bạo lực và quấy rối tình dục khắp nơi nên lại phải đề cập đến mô hình quản lý nhà nước kiểu nhà tù (Viên Hình Giám Ngục: panopticon). Thành ra bài hơi dài và lộn xộn một chút, nhưng có lẽ là vẫn đáng đọc.

Bài có ba phần: 1) Emmy Noether; 2) Mẫu quyền, thờ Mẫu và tâm lý xã hội hiện đại; 3) Carl Jung, Wolfgang Pauli, Erwin Schrödinger.

Emmy Noether, Albert Einstein và Wolfgang Pauli.

Minh họa của Rachel Suggs cho Quanta Magazine.

*

Tại sao chat sex?

Tại sao con người kể chuyện tiếu lâm mặn, trai gái buông lời đĩ bợm khi tròng ghẹo nhau, còn các cặp đôi ở xa nhau thì chat sex?

Mười lăm tỷ năm qua
Từ vạn triệu thiên hà
Bây giờ ta mới tới
Gặp lại em hôm qua

*

Oiseaux, Galilei, Mendeleev

Trong ảnh là trường Les Oiseaux ở Sài Gòn trước năm 1975!

Trần Lệ Xuân (1924-2011) sinh ra trong gia đình khá đặc biệt. Ông nội là tổng đốc Nam Định Trần Văn Thông, ông ngoại là thượng thư Bộ Binh Thân Trọng Huề. Cả hai ông trước khi làm quan to đều là Giám đốc Trường Hậu Bổ Hà Nội (trường đào tạo quan chức hành chính, dạy cả Hán văn lẫn Pháp văn, tốt nghiệp ra được bổ làm tri huyện). Bà nội Trần Lệ Xuân là em ruột Bùi Quang Chiêu. Bùi Quang Chiêu là người thành lập Đảng Lập Hiến và là người mở tờ báo La Tribune Indigène cùng Nguyễn Phú Khai. Nguyễn Phú Khai là bố của bà Thụy Nga (Bảy Vân), người vợ miền nam của ông Ba Duẩn. Sau CMT8, Bùi Quang Chiêu lúc này 70 tuổi bị giết cùng các con của mình.